umundan Mehmet Sena Sönmez yaparken, Agos yazarı ve mimar Zakarya Mildanoğlu, Kürt Dili Uzmanı Nazir Öcek ve yine Arap toplumundan eğitimci Turgay Dabakoğlu (Arap) konuşmacı olarak yer aldı.
Arapça ve Kürtçe ana dili konusunda önemli değerlendirmelerde bulunan Dabakoğlu ve Öcek’in konuşmalarını, düşüncelerini yayına dönüştükleri an okumayı umuyor ve Zakarya Mildanoğlu’nun kendi özetlediği konuşmasını sizlerle paylaşıyoruz.
“Parev, değerli konuklar ve sevgili dostlar. Madem ki birkaç saat birlikte olacak ve Ana Dili konusunda sohbet edeceğiz, ben de sizleri ana dilimle, Ermenice ile selamlamak istedim. Bir gün, tarihte Ermenilerin uygarlık merkezlerinden biri olan Van şehrinde, Tahir Elçi salonunda birkaç cümle de olsa Ermenice konuşacağım aklımdan geçmemişti. Van şehri, bu topraklar, bu halk bana yabancı değil, ama yine de heyecanlı ve çok duyguluyum. Ermeniler bir süredir Tahir Elçi simasında Hrant Dink’i, Hrant Dink simasında ise Tahir Elçi’yi görmektedir. Sağ duvarda asılı duran ve yüzünü salona dönmüş, olup biteni gülümseyerek izleyen kişi Tahir mi, Hrant mı? Zihnimde biri gidiyor diğeri geliyor. Her ikisini de saygıyla anıyorum.”
Bu satırlar Ermenice yaptığım konuşmanın özeti. Türkçe yaptığım konuşmama gelirsek:
ERMENİLERİN KUTSAL ÜÇLÜSÜ VE VAN
Ermeniler yaşadıkları kıta, bölge, şehir fark etmeksizin zaman içinde ‘kilise, okul, yayın’ kutsal üçlüsünü benimsediler. Bu üçlü, Osmanlı döneminde 1863’te Nizamnâme-i Millet-i Ermeniyân’ın devlet tarafından onaylanmasıyla birlikte bir toplamsal yapıya dönüştü.
Putları yıktılar, 301’de pagan dönemden çıktılar ve Hıristiyanlığı resmi devlet dini olarak kabul ettiler. Anadolu coğrafyasında üç bini aşkın kilise manastır inşa ettiler. Van gölüne cephesi olan 90 adet manastır ve kilise inşa ettiler. Yıkık dökük, yağmalanmış da olsa çoğunun izleri ayakta. Van manastırları aynı zamanda Ermeni el yazmaları merkezleri oldu. Yağma ve talanlardan kurtulan olağanüstü zenginlikteki bu elyazmalarının bir kısmı günümüze ulaştı.
MATBAANIN BENİMSENMESİ, İKİ BİN OKUL
Ermeni alfabesinin oluşturulması ile matbaanın keşfi arasında yaklaşık bin yıllık bir süre var. Ermeniler bu keşfi hemen benimsediler ve 1512’de ilk Ermenice kitabın basımı gerçekleştirdiler. 1794’de ise ilk Ermenice gazeteyi baskıya verdiler. Anadolu’nun farklı yerleşimlerinde yedi yüze yakın gazete, dergi, farklı konularda binlerce kitap yayınladılar. Ermeniler komşularının dillerini de öğrendiler ve o dillerde yayın faaliyetinde bulundular. Ermeniceyi de onlara öğrettiler. Onların harflerini tasarladılar.
1915’e gelindiğinde Anadolu’nun dört bir köşesinde iki yüz bini aşkın talebenin eğitim gördüğü iki bini aşkın okul, ve muallim yetiştirmek için öğretmen okulları açmışlardı. Ermeni Öğretmen Okullarından biri de Van’da yer aldı. Okullar için Ermenice, Ermeni harfli Kurmanci, Ermeni harfli Türkçe ders kitapları yayınladılar.
VAN’DA 25 ERMENİCE GAZETE YAYINLANIYORDU
Milletin temsilcilerinin konuşmasında mikrofonların kapatıldığı bir dönemden geçiyoruz. Ana dillerin toplamının insanlığın ortak hafızası olduğu unutuluyor. Ancak bu hafıza her an kendini hatırlatıyor.
Günümüzdeki Resmi Gazete, Osmanlı’da 1831’de yayınlanmaya başlayan Takvîm-i Vekâyi gazetesinin devamıdır. Tek farkı vardır. Takvîm-i Vekâyi Türkçe yanında çok dilli, yani, Arapça, Ermenice, Farsça, Fransızca, Rumca olarak da yayınlanıyordu. Aynı şey Vilayet gazeteleri için de geçerliydi. Ayrıca bu gazetelerin Ermenice versiyonunda bazı konular Ermeni harfli Türkçe olarak da yayınlanıyordu.
1915 öncesi Anadolu coğrafyasında bazıları uzun ömürlü ve etkili olan 47 adet Ermeni harfli Türkçe süreli yayın vardı. Bazı kaynaklarda ilk Türk romanı olarak kabul edilen 1851’de yayınlanan ‘Akabi Hikâyesi’ Ermeni harfli Türkçe olarak yayınlanmıştı. Örnekleri çoğaltmak mümkün.
1858-1914 tarihleri arasında Van’da 25 adet Ermenice gazete yayınlanıyordu. “Baba” ünvanlı Mıgırdiç Hırimyan Hayrig İstanbul’da yayınlanmaya başladığı Ardzvi Vaspuragan (Van Kartalı) gazetesini ve matbaasını katır sırtında Varak Manastırı’na (Yedi Kilise) taşımıştı. Bu 25 gazete arasında dönemin tarihine ışık tutan ve en etkili olanı buydu.
1873’de tek perdelik bir drama olan Mırmunçk (Fısıltılar) tiyatro eserini, 1883’te de içinde Van Kalesi, Kale Altı ve Bahçeler mahallelerinin yerleşiminin ve önemli yapıların işaretlendiği planların yer aldığı “Okullu Çocuklar İçin Yurt Bilgisi” kitabını Ermenice olarak yayınladılar.
Van’da Ermenice yayınlarından Dzovag (Göl) 1908-1909 tarihleri arası Van Gevaş’ta Dzovag Kültür Derneği tarafından yayınlandı. 12. sayısının ana başlığı “Kutsal emeğin ve dayanışmanın tek günü Bir Mayıs” idi.
Luys (Işık) 1913-1914 arasında Van Ermeni Yardımsever Derneği yayını olarak çıktı. Van Dosb (Van Tuşba) ise 1911-1914 arası Van’da, 1915-1918 arası Tiflis’te, 1919’da ise Erivan’da Ramgavar Partisi organı olarak yayınlandı.
Armenia (Ermenistan) gazetesi 1885’te Van’da yayınlanmaya başladı ancak hemen kapatıldı ve Ramgavar Partisi’nin yayınına Marsilya’da devam eden en önemli organı oldu.
Aşkhadank (Emek), Nor Serunt (Yeni Nesil), Vıdag (Dere) Van Ermenilerinin diğer gazete ve dergileriydi. Vanlı Ermeniler tarihlerini, kültürlerini gittikleri her coğrafyaya taşıdılar. Amerika’ya yerleşenler New York’ta Tüm Vaspuraganlılar Hemşerilik Derneği’ni kurdular ve 1953-1988 tarihleri arasında içinde tarihsel bilgi, belge ve fotoğrafların yer aldığı Varak dergisini yayınladılar.
ERMENİ HARFLİ KURMANCİ YAYINLAR
Van aynı zamanda Kürt halkının boy verip serpildiği bir bölge. Ermeniler, zamanında Van’da Kürtler kadar olmasa da sokakta, çarşıda Ermenice yanında yoğun olarak Kurmanci de konuşurlardı.
Farklı tarihlerde, farklı nedenlerle, zoraki de olsa Ermenilerin bir kısmı Müslümanlaşmış, Kürtleşmişti. 1915’de katledilen Ermeni aydını Levon Larents 1911 tarihinde Müslümanların kutsal kitabı Kur'an-ı Kerim’i Ermeniceye çevirip yayınladı. Bir külliyat oluşturacak sayıda Ermeni harfli Türkçe din, eğitim, tarih, kültürel yayın birbirini izledi.
Sadece Türkçe değil, Ermeni harfli Kurmanci din ve eğitim yayınları da gün yüzüne çıktı.
1860’ta Ermeni çocuklara Kürtçe eğitim vermek amacıyla Aypenaran Kürderen yev Hayeren, Alifbecüz Kurmanci U Armeni (Kürtçe Ermenice Alfabe) Ermenice ve Ermeni harfli Kurmanci olarak yayınlandı.
1868’de ise New York’ta Tasakirke Kurmanci (Kurmanci ders kitabı) Ermenice ve Ermeni harfli Kurmanci olarak basıldı.
1880’de Yerkaran Bı Kurmanci (Kurmanci ilahi kitabı) Harput kolejinde basıldı.
Daha yakın tarihlerde, 1934’te ise Halep Koleji matbaasında Kürtçe konuşan Hıristiyanlar için Yerk U Şaragane Bı Kurmanci (Ermeni harfli Kurmanci Şarkı ve İlahiler) kitabı yayınlandı.
